Доктар Фа, які стаў Юнаком (2010 г., Культура)

ДОКТАР ФА, ЯКІ СТАЎ ЮНАКОМ

Канец сезона ў Беларускім дзяржаўным музычным тэатры аказаўся надзвычай насычаным, прычым як адміністратыўнымі падзеямі, звязанымі са зменай кіраўніцтва, так і творчымі, выкліканымі "намацваннем" далейшых шляхоў. Прыемна, што сярод тых шляхоў знайшлося месца і для вечара беларускіх сімфанічных прэм’ер (чаго раней у тэатры ніколі не было), і для цыкла шэдэўраў сусветнай сімфанічнай класікі пад кіраўніцтвам самога маэстра Аляксандра Анісімава, і для балетнай прэм’еры – двухактовага "Мефіста" ("Разбуральніка Душ") з музыкай Уладзіміра Кандрусевіча ў пастаноўцы Уладзіміра Іванова.

Цяперашні "балетны шлях" тэатра – гэта, насамрэч, вяртанне даўно забытага старога. Сапраўды, дзесяцігоддзе таму "Жызель" неаднойчы паспяхова вывозілася на гастролі ў Швейцарыю. У тэатры актыўна ставілася не толькі крыху адаптаваная балетная класіка – тут быў узяты курс на сучасную харэаграфію. І шматлікія пастаноўкі тады пачаткоўца, а цяпер сусветна вядомага харэографа Раду Паклітару рабіліся з'явамі культуры нумар адзін у межах не толькі тэатра, але і ўсёй краіны. У 2002-м быў пастаўлены і "Мефіста". Гэты балет стаўся дыпломнай працай У. Іванова, які, як раней і Р. Паклітару, заканчваў Беларускую дзяржаўную акадэмію музыкі па класе народнага артыста СССР, прафесара Валянціна Елізар'ева.

Тагачасны "Мефіста" быў зусім іншым! Цяперашняя прэм'ера, сціпла пазначаная ў афішы ўсяго толькі як "новая версія", у параўнанні са старой мае куды больш адрозненняў, чым супадзенняў, паўтораў, паралелей. У ёй змянілася ўжо само балетнае лібрэта і, адпаведна, зусім іншым стаў філасофскі сэнс спектакля. Усё ж астатняе, у тым ліку паслядоўнасць нумароў, новыя музычныя фрагменты, змены ў харэаграфіі і сцэнаграфіі, – усяго толькі наступствы прынятага У. Івановым рашэння адмовіцца ад ранейшай сюжэтнай лініі.

Колішняе лібрэта належала знакамітай Юліі Чурко – доктару мастацтвазнаўства, знакамітаму балетнаму практыку, тэарэтыку і крытыку. Але цяперашні адыход ад яго – зусім не сведчанне нейкіх непаразуменняў паміж пастаноўшчыкамі, а, хутчэй, яркі адбітак зменлівага часу. Легенда пра Фауста, вядомая з часоў Сярэднявечча і ўзросшая да энцыклапедыі жыцця і смерці ў паэме Гётэ, заўсёды была самай беспамылковай лакмусавай паперкай, што вызначала асноўныя маральныя дылемы і эстэтычныя каардынаты той або іншай эпохі. Здаралася, гісторыя аказвалася ўсяго толькі сном, убачаным Фаустам як папярэджванне Нябёсаў. А ў некаторых версіях перамога ўвогуле заставалася за Фаустам.

Музыка балета была створана У. Кандрусевічам у часы перабудовы, паводле яе ў 1995 годзе ўжо ставіўся балет у Ніжнім Ноўгарадзе. Беларускі "Мефіста" аказаўся куды больш канцэпцыйным, адлюстроўваў надзвычай актуальныя змены ў грамадскай свядомасці. З аднаго боку, у любой справе ўзрастала важкасць фінансавага складніка, якому за савецкім часам не надавалася асаблівай увагі. З другога ж – паўставалі невырашальныя пытанні: да прыкладу, як дзеля грошай не прадаць душу (невыпадкова галоўным лейтматывам была тэма знакамітых Куплетаў Мефістофеля з оперы Ш. Гуно)? Доктар Фа ў былой беларускай версіі быў хірургам. І прымаў умовы (дакладней, трапляў у пастку) грашовага магната Мефіста дзеля выратавання каханай Марго. Вынікам любога рашэння Фауста станавілася ахвяра. Па сутнасці, герою заставаўся выбар паміж уласным жыццём і жыццём каханай. Атрымлівалася "трагедыя ў квадраце", з якой не было выйсця.

Цяперашні балет – з тым адкрытым фіналам, што схіляе гледачоў "дадумваць" хэпі-энд. Дый Фауст, ператвораны з навукоўца ў звычайнага Юнака, выбірае не паміж жыццём і смерцю, а паміж каханнем і падманкай: стомлены забаўкамі, Мефіста запальваецца жаданнем разбурыць шчасце закаханых і падсоўвае Юнаку марыянетку Марго ў выглядзе прыгожай дзяўчыны. Калі ж той, нарэшце, разумее, што яго абранніца – лялька, дык страчвае розум. І кінутая каханая зноў прыходзіць да яго – ці то ў марах, ці то папраўдзе, каб вярнуць да жыцця.

Што ні кажыце, а новая версія мае надта шмат паралелей і адгалінаванняў у сусветнай мастацкай прасторы. Бо тут – і балет "Капелія" Л. Дэліба, упершыню ў нас пастаўлены яшчэ ў 1920-я гады на Купалаўскай сцэне (тады – БДТ), і опера "Казкі Гофмана" Ж. Афенбаха, што ўвасаблялася ў 1941-м і 1983-м, і міф пра Пігмаліёна, прачытаны і "перачытаны" на розны лад, і нават усялякія паганскія забабоны, паводле якіх старадаўнім лялькам ніколі не малявалі твары, і, вядома, знакамітыя "Шчаўкунок", "Стойкі алавяны салдацік" – ці то казкі, ці то рамантычныя аповеды пра сілу кахання, здольную надзяліць цацку жывой чалавечай душой.

У пастаноўцы новага "Мефіста" ўзнікаюць і відавочныя "спасылкі" на "Майстра і Маргарыту": манекены паўставалі і ў колішнім спектаклі Дзяржаўнага тэатра лялек Беларусі (між іншым, з музыкай У. Кандрусевіча), і ў пастаноўцы аднайменнай оперы Я. Глебава. Дый у мюзікле У. Кандрусевіча "Джулія" была красамоўная сцэна "Людзі-манекены".

Але справа не ў тым, што сюжэтныя перыпетыі выкарыстоўваліся ўжо неаднойчы, а ў тым, што новы спектакль не дадае ў распрацоўку тэмы нічога новага. Больш за тое: замест былой філасофскай прытчы ўзнікае трывіяльны любоўны трохкутнік – гэткая меладрама з пробліскам святла ў канцы тунеля. Балет не вымушае думаць, разважаць – ён дэманструе відовішча, хай і не зусім забаўляльнае. І гэта таксама не столькі "аўтарскі" недахоп, колькі "адмеціна" часу: лічыцца, што менавіта такіх спектакляў, больш лёгкіх і светлых, чакае сёння сярэднестатыстычны глядач.

Ды ўсё ж падобнае "рэдагаванне", звязанае не з унутранай патрэбай мастака ўдасканаліць прафесійны бок свайго твора, а з імкненнем адпавядаць часу, звычайна не бывае на карысць мастацкасці. Так і тут: іншы драматургічны расклад, перанос фрагментаў першай дзеі ў другую і наадварот парушыў агульную драматургію. Кульмінацыяй спектакля становіцца фінал першай дзеі. Другая ж, нягледзячы на такія ўдалыя, з харэаграфічнага пункта гледжання, нумары, як Адажыо Юнака і Марго, значна ёй прайграе. Бо замест яшчэ больш напружанага драматургічнага развіцця тут пануе экспазіцыйнасць. Музыка часам не адпавядае харэаграфіі, харэаграфія – зместу лібрэта. Бо, да прыкладу, пластыка былой Марго, папраўдзе закаханай, з тонкімі душэўнымі памкненнямі, аддадзена Марго-марыянетцы. Пралог і фінальная сцэна вырашаюцца не ўласна танцавальнымі, а пластычнымі сродкамі, прыдатнымі для драматычнага тэатра. Фінал, да таго ж, залішне хуткаплынны, як, дарэчы, і ўся другая дзея. У выніку вобраз Дзяўчыны (у першай версіі, нагадаем, такога персанажа ўвогуле не было) так і не атрымлівае хоць якой-небудзь запамінальнай рысы, акрамя жэста, што яшчэ ў пачатку спектакля намякае на цяжарнасць.

Тым не менш, з'яўленне на афішы тэатра паўнавартаснага двухактовага балета можна расцэньваць толькі са станоўчага боку – як абсалютны крок наперад. Для кожнага з артыстаў удзел у гэтым спектаклі – своеасаблівая праверка на прафесіяналізм і валоданне разнастайнай стылёвай палітрай. І яны з поспехам вытрымліваюць гэты іспыт. Віталь Краснаглазаў, артыст з выдатнай школай і яркім тэмпераментам, малюе Мефіста гэткім жорсткім, безапеляцыйным цынікам. Рыгор Крукоўскі (Юнак) акцэнтуе душэўныя ваганні героя. Складаней даводзіцца звычайна лірычнай, кранальнай Рыне Івакіры, бо з-за рэдагавання харэаграфіі "лялечная" тэма ў пластыцы яе Марго праведзена непаслядоўна. У тым жа Адажыо паверыць у тое, што гераіня – манекен, не дазваляюць ні харэаграфія, ні музыка. Аркестр пад кіраўніцтвам Мікалая Макарэвіча пачувае сябе ўпэўнена, рознастылёвыя фрагменты гучаць аднолькава пераканаўча. Сцэнаграфія Дзмітрыя Мохава, зробленая па "астаткавым" ад мінулага спектакля прынцыпе, уражвае такім "фірменным" прыёмам, як чалавечыя цені на задніку, што хістаюцца з боку ў бок у сцэне д'ябальскага балю. Выкарыстанне ж відэапраекцыі, пазычанай з культавай замежнай стужкі, выглядае незразумелым дадаткам, бо зварот да любых мастацкіх сродкаў павінен быць апраўданым і паслядоўным.

У новым сезоне ў партыях Марго і Юнака плануецца выхад Юліі Дзятко і Канстанціна Кузняцова – непераўзыдзеных салістаў першай версіі "Мефіста". Ці дасягнуць яны колішняй трагедыйнасці сваіх герояў? Убачым!