Мова музыкі заўсёды праўдзівая (1995 г., Мастацтва)

Словамі можна выказаць ісьціну, словамі можна выказаць і ману, а яшчэ – можна гаварыць шмат і не выказаць нічога. А мова музыкі заўсёды праўдзівая, бо яна народжана эмоцыямі, пэўным станам душы. Мовай музыкі можна выказаць такія пачуцьці і перажываньні, якія немагчыма перадаць словамі. Бо слова азначае пэўнае паняцьце, якое мы ўсьведамляем, а ў душы чалавека шмат падсьвядомага, таямнічага... "Калі ёсьць музыка – не трэба слоў", – так гаворыць кампазітар Уладзімір Кандрусевіч.

Яго творчае крэда вынікае з уласнай натуры. Негаваркі, спакойны, вельмі абаяльны і сьціплы, ён ніколі не імкнецца кагосьці пераконваць, камусьці нешта даказваць ці тым больш – навязваць свае погляды. Несупадзеньне думак і меркаваньняў у падыходзе да вынікаў творчага працэсу – рэч звычайная, гэта заўсёды залежыць ад ступені таленавітасьці творцы, ад яго ўласнай сістэмы эстэтычных каштоўнасьцей і г. д. Сярод прадстаўнікоў творчых прафесій, яшчэ, скажам, мастак ідэю свайго твора самастойна пераносіць на палатно. А музычны твор набывае сваё жыцьцё, так бы мовіць, праз пасрэднікаў, людзей іншых творчых прафесій. Асабліва гэта датычыць твораў, прызначаных для музычнага тэатра, дзе шмат залежыць ад пастановачнай групы. Былі выпадкі, калі У. Кандрусевічу як аўтару варта было б і паспрачацца, настаяць на сваёй уласнай канцэпцыі – але ён не любіць тлумачыць тое, што тлумачэньня не патрабуе. Музыка гаворыць сама за сябе, і калі драматургія сьпектакля пабудавана так, што ў ім музычная драматургія не раскрываецца поўнасьцю, то мы можам разважаць пра тое, наколькі ўдалася ці не ўдалася пастаноўка, а музыка, як першааснова, застаецца тым, чым яна ёсьць. I вялікай удачай у мастацкім жыцьці зьяўляюцца выпадкі, калі музычны сьпектакль набывае такі ўзровень пастаноўкі, калі ўсе сродкі сцэнічнай выразнасьці перадаюць і ўзмацняюць асноўную ідэю твора, калі кожны з відаў сцэнічнага мастацтва стварае свой вобразны рад.

Творчасьць У. Кандрусевіча вельмі цесна зьвязана з тэатрам, і не толькі музычным. Кампазітар супрацоўнічае практычна з усімі драматычнымі і лялечнымі тэатрамі рэспублікі. На сёньняшні дзень ён напісаў музыку больш чым да 50 сьпектакляў, розных па жанру і тэматыцы. У. Кандрусевіч – чалавек вельмі тэатральны. Калі ён стварае музыку для тэатра, дык яна набывае вобразную канкрэтнасьць, абумоўленую тэатральнасьцю кампазітарскага мысьленьня. Музыка ў яго сьпектаклях не проста гукавы фон ці ілюстрацыя да дзеяньня. Працуючы над сьпектаклем, кампазітар імкнецца стварыць паралельны вобразны рад сродкамі музыкі, пашыраючы дыяпазон успрыманьня сцэнічнага твора, асабліва ў момантах найбольшага эмацыянальнага напалу, дзе словамі немагчыма перадаць усю гаму разнастайных перажываньняў і пачуцьцяў.

Шмат піша кампазітар і для кіно. У яго больш за 30 фільмаў – мастацкіх, дакументальных, навукова-папулярных, мультыплікацыйных. Ёсьць у яго радыё- і тэлесьпектаклі. Наогул, цяжка назваць жанр ці від музычнай творчасьці, дзе б ён не працаваў. Шырыня і шматграннасьць мастацкіх інтарэсаў У. Кандрусевіча сягаюць ад рок-музыкі да сімфанічных твораў. Яшчэ студэнтам кансерваторыі ён актыўна працаваў у галіне рок-музыкі як аўтар і музыкант, ствараў кампазіцыі і папулярныя песьні, тэксты да якіх, дарэчы, пісаў сам. Вядомы яго электронна-рокавыя магнітаальбомы таго часу. Пазьней пачаў спрабаваць свае сілы ў самых складаных музычных формах. Ім напісаны шэраг сімфанічных, вакальна-сімфанічных і камерных твораў. Як сьцьвярджае сам кампазітар, больш за ўсё ён любіць пісаць для вялікага сімфанічнага аркестра, выяўленчыя сродкі і гукавая палітра якога надзвычай шырокія. Ёсьць у Кандрусевіча дасягненьні ў оперным і балетным жанрах, а таксама два мюзіклы, пра што ў гэтым артыкуле будзе сказана больш падрабязна.

Увогуле яму характэрна багацьце стылістычнай палітры, якой выкарыстоўваюцца разнастайныя сродкі музычнай выразнасьці. Асабліва гэтая адметнасьць адчуваецца ў яго музыцы для тэатра і кіно, дзе спалучэньнем розных музычных напрамкаў, стыляў і жанраў ствараецца арганічны сплаў традыцыйнага і новага. 

Кандрусевіч умела выкарыстоўвае магчымасьці электроннай музыкі, асэнсоўвае праблемы гукатэхнікі, вядзе пастаянны пошук у галіне тэмбру. Знаходзячы тэмбравы сплаў электронных і натуральных гукаў, ён умее дабіцца стылістычнага адзінства. У такой манеры напісаны яго апошні твор для музычнага тэатра – мюзікл "Шклянка вады" паводле аднайменнай п'есы Э. Скрыба. Гэтым сьпектаклем Тэатр музычнай камедыі адкрыў бягучы сезон.

Больш дзесяці гадоў назад Кандрусевіч напісаў свой першы мюзікл – "Джулія" (паводле рамана С. Моэма "Тэатр"). Ужо некалькі сезонаў ён з вялікім посьпехам ідзе у Тэатры музкамедыі. У тэксьце "Джуліі" прыцягвалі ўвагу вершы, якія вызначаюцца сваім прафесіяналізмам, яркай вобразнасьцю. Наогул, добрыя вершы нячаста сустракаюцца ў лібрэта, таму хочацца яшчэ раз добрае слова сказаць пра іх аўтара – Марыну Кандрусевіч. Яна таксама вельмі любіць тэатр, добра разумее прыроду тэатральнай і музычнай творчасьці, і будзем спадзявацца, што дзякуючы іх сумеснай працы зьявіцца яшчэ не адзін музычны твор. Ставіў "Джулію" рэжысёр Барыс Утораў, ён жа ажыцьцявіў пастаноўку і новага мюзікла. А вось музычныя кіраўнікі гэтых пастановак розныя: першай – Анатоль Лапуноў, другой – Аляксандр Сасноўскі. У аркестроўцы "Джуліі" ёсьць сплаў электронных і натуральных гукаў, у "Шклянцы вады" гэта адчуваецца больш выразна.

Аўтар надзяляе герояў сьветаадчуваньнем нашага часу, і музыка пададзена адпаведна: сучасныя рытмы, аркестроўка, выкарыстаньне найноўшых тэхнічных сродкаў. У творы тонка спалучаны стылізацыя і сучаснае мысьленьне аўтара. Для А. Сасноўскага, музычнага кіраўніка сьпектакля, тут было шмат нетрадыцыйнай работы па выяўленьню як мастацкіх, так і тэхнічных магчымасьцей аркестра. Трэба было знайсьці неабходны баланс, сумясьціць электроннае гучаньне сінтэзатара з жывым гучаньнем аркестра і асобнымі фрагментамі фанаграмы. I ад музыкантаў, і ад салістаў гэта патрабавала немалых намаганьняў. Каго цікавіў менавіта музычны бок сьпектакля, той мог заўважыць, што дырыжор часам нават выкарыстоўваў навушнікі, каб больш удала зьвесьці ўсе кампаненты музыкі ў межы зададзенага рытму. Ужо ў кароткім уступе, у першых тактах, музыка задае высокі напал эмоцый і прадчуваньне інтрыгі. У аўтарскім клавіры мюзікл так і называецца – "Інтрыга". Паводле задумы аўтара, тэма інтрыгі зьяўляецца дамінуючай, вядучай тэмай твора, на разьвіцьці якой і пабудаваны ўвесь музычны матэрыял. Але ў пастаноўцы гэта лінія не атрымлівае свайго лагічнага разьвіцьця, асноўная тэма інтрыгі нібы выпадае з агульнай драматургіі сьпектакля.

Сюжэтная канва твора пабудавана наступным чынам. Паміж прыбліжанымі англійскай каралевы Ганны адбываецца любоўная драма. Малады прыгажун капітан Мэшэм завалодаў не толькі сэрцам Абігайль, маладой камерысткі каралевы, але ў яго беззапаветна закахалася вельмі высокапастаўленая дама, герцагіня Мальбара, і нават сама каралева. Найбольш энергічна дамагаецца каханьня маладога капітана герцагіня Мальбара. Гэта ганарлівая жанчына ідзе на ўсялякія хітрыкі і інтрыгі дзеля сваёй мэты, але ў выніку церпіць паразу.

Пры двары каралевы не абыходзіцца без абавязковых палацавых інтрыг. Галоўная разьвіваецца паміж герцагіняй Мальбара і другім прыдворным – лордам Болінгброкам; яны ўвесь час вядуць барацьбу паміж сабой, каб мець магчымасьць уплываць на каралеву. Барацьба герцагіні за каханка і змаганьне паміж ёю і лордам Болінгброкам за ролю першай асобы пры каралеве – абедзьве гэтыя лініі ў канчатковым выніку зьліваюцца ў адну.

Самай яркай характарнасьцю надзелена герцагіня Мальбара. Гэта вельмі рашучая і мэтанакіраваная натура, жанчына, якая сумяшчае ў сабе халодны розум прагматыка і палымяную жаночую страснасьць. Яе трагедыя вынікае з уласнага ўнутранага канфлікту. Калі ёй становіцца вядома, што яе каханы любіць іншую, у парыве роспачы і гневу яна апускаецца да звычайнай помсты, у выніку чаго яе каханага арыштоўваюць, а сама яна застаецца маральна спустошанай.

Дзякуючы эмацыянальнай выразнасьці музыкі гэты канфлікт перадаецца вельмі яскрава. На асацыятыўным узроўні ўзьнікаюць яркія вобразныя характарыстыкі – ад вострай характарнасьці да пранікнёнага лірызму, але ў пастаноўцы гэта далёка не заўсёды перадаецца адэкватна. Напрыклад, пасьля ўступу ідзе музычна-пластычная сцэна "Нараджэньне зьмяі", якая ў аўтара сімвалізуе нараджэньне інтрыгі. Гэта павінна была быць вельмі яркая сцэнічная метафара, калі зьмяя-інтрыга, якую ўвасабляе салістка балета, у імклівым парыве музыкі ўцягвае ў вадаварот сваіх гуляў астатніх удзельнікаў пластычнай сцэны, паказваючы гэтак разрастаньне інтрыгі. У музыцы гэта закладзена, але адэкватны вобразны рад на сцэне не ўзьнікае. Па задуме аўтара, гэтая сцэнічная метафара павінна была праходзіць праз увесь сьпектакль, падкрэсьліваючы асноўную тэму твора. У фінале, праўда, яна зьяўляецца, і адбываецца вельмі экспрэсіўная пластычная сцэна "Разбурэньне". Эмацыянальны напал і драматызм гэтай сцэны мелі б сваё лагічнае абгрунтаваньне, калі б вобраз зьмяі-інтрыгі, прайшоўшы своеасаблівым сцэнічным лейтматывам праз увесь сьпектакль, у фінале дайшоў да сваёй драматургічнай разьвязкі. Але ж вобраза гэтага ў сьпектаклі практычна няма, затое разьвязка – ёсьць. I гэта вынікае не з якасьці пастаноўкі балетнага нумара, а з эстэтыкі сьпектакля ўвогуле. Балетмайстар Віктар Саркісьян, таксама як і хормайстар Тамара Гуліна, заслугоўвае мноства ўхвальных слоў, і наўрад ці балетмайстра можна папракнуць тым, што ў многіх эпізодах артысты балета выконваюць чыста функцыянальныя дзеяньні, а хормайстра – што хор у сьпектаклі статычны. Гэта зноў-такі вынікае з агульнага прынцыпу пастаноўкі. А між іншым, танцуючы хор у класічным мюзікле – рэч звычайная, разам з балетам яны ствараюць дынаміку пастаноўкі і нясуць на сабе значную долю драматургічнай нагрузкі. I ў дадзеным выпадку музыка патрабуе дынамікі пастаноўкі. А сьпектакль паводле прынцыпаў пастаноўкі аказаўся традыцыйным, быццам ставіўся не сучасны мюзікл, а класічная аперэта.

Складаецца такое ўражаньне, што рэжысёр у сваёй працы адштурхоўваўся ў першую чаргу не ад музыкі, а ад тэксту лібрэта. Усе размоўныя дыялогі ў "Шклянцы вады" пастаўлены прадумана: дыялог раптам перапыняецца, у дзеяньне імкліва ўрываецца музыка, а потым зноў працягваецца размова персанажаў. Гэта датычыць пераважна першай дзеі сьпектакля, у якой размоўныя дыялогі асабліва зацягнутыя і якая нагадвае больш драматычны сьпектакль з музычнымі ўстаўкамі, чым музычны. Так адбываецца таму, што парушаецца ці не вытрымліваецца тэмпарытм пастаноўкі. У музычным сьпектаклі драматычныя і музычныя кампаненты павінны аб'ядноўвацца на аснове рытму, зададзенага музыкай. Бо менавіта музыка вызначае скразную драматургію сьпектакля.

Ведаю, што існуе і супрацьлеглае меркаваньне. Маўляў, музычная драматургія твора не спрыяла годнаму ўвасабленьню такой маштабнай пастаноўкі. Вось разгорнутая драматургія "Джуліі" давала прастор фантазіі рэжысёра, а ў новым мюзікле як быццам "не хапае музыкі". Але ж аўтар не ствараў "Джулію-2"! Адметнай рысай яго новай работы якраз і зьяўляецца навізна і сьвежасьць успрыманьня. А пры пастаноўцы музычнага сьпектакля, відаць, трэба зыходзіць не з таго, чаго ў музыцы няма, а з таго, што ў ёй ёсьць. Усе заўвагі выказаны не для таго, каб папракнуць пастаноўшчыка, а ў сувязі з пытаньнем: наколькі сцэнічнае дзеяньне адэкватна перадае аўтарскую задуму.

Другая дзея сьпектакля больш выразная. Музычныя нумары напаўняюць працэс унутранага дзеяньня, музыка танізуе і размоўныя дыялогі. Адчуваецца набліжэньне драматургічнай разьвязкі. Прадчуваю пытаньне чытача: а калі ж пойдзе размова пра выканаўцаў?

Прыемна адзначыць: ансамбль выканаўцаў падабраўся зладжаны, слабых акцёрскіх работ у гэтым сьпектаклі няма. Сьпектакль успрымаецца публікай прыязна і цёпла шмат у чым дзякуючы акцёрам. Непараўнальная Натальля Гайда ў ролі герцагіні Мальбара нібы акумулюе ў сабе ўсю энергетыку сцэнічнай прасторы. Няма патрэбы гаварыць пра яе майстэрства – Н. Гайда ўвасабляе свой вобраз у адпаведнасьці з аўтарскай задумай. Без яе ўдзелу "Шклянка вады" не мела б той эмацыянальнай сілы, якая ўзьдзейнічае на акцёраў і наогул распаўсюджваецца на ўсю атмасферу сьпектакля.

Даўно такой цікавай работы не было ў Валянціны Пятліцкай, якая выконвае ролю каралевы. Мяккая, трапяткая, яна ўдала стварае вобраз нешчасьлівай жанчыны, трапна перадае ўсе тонкасьці і нюансы пачуцьцяў, сваім выкананьнем пераконвае, што без каханьня нават каралева можа быць нешчасьлівай.

Арнольд Ранцанц у ролі Болінгброка паўстае ў сваім звыклым амплуа. Ён з віртуознай лёгкасьцю і адметнай іроніяй існуе ў вобразе прыдворнага інтрыгана – абаяльнага і хітрага адначасова. Гэты шматвопытны акцёр у многім трымае на сабе доўгія размоўныя дыялогі, уносячы ў іх атмасферу гумару і жвавасьці. Ролі камерысткі Абігайль і капітана Мэшэма выконваюць Сьвятлана Раманоўская і Васіль Мінгалёў. Гэта зладжаны дуэт: маладыя, але спрактыкаваныя акцёры вельмі годна вядуць сваю лінію. Хочацца адзначыць выключную пластыку сцэнічнага руху С. Раманоўскай, абаяльнасьць і непасрэднасьць В. Мінгалёва. Анатоль Касьцецкі таксама мае своеасаблівае амплуа. Ужо не ў адным сьпектаклі яму даводзілася быць вядучым ці каментатарам падзей, якія адбываюцца на сцэне. Падобная роля, і нават дзьве, ёсьць у Касьцецкага і ў "Шклянцы вады". Тут ён сумяшчае ролі астролага і камердынера. Касьцецкі валодае да канца не запатрабаваным талентам драматычнага акцёра, умее выдатна падаць рэпліку, трымаць паўзу (што ў музычным тэатры акцёрам часта не пад сілу) і галоўнае – зусім маленькую ролю зрабіць значнай.

Выдатныя акцёрскія работы, дынаміка балетных нумароў і эфектныя харавыя эпізоды, якія ажыўляюць пастаноўку, ствараюць агульнае ўражаньне відовішчнасьці. Нягледзячы на пэўныя недахопы ўвасабленьня музычнай драматургіі, гэты сьпектакль увогуле атрымаўся даволі ўдалым.

Асобна хочацца сказаць пра сцэнаграфію і касьцюмы мюзікла, якія шмат у чым абумовілі яго посьпех у гледача. Непаўторны каларыт палацавых інтэр'ераў, шыкоўныя ўборы прыдворных дам і кавалераў, вытанчаныя і дакладныя ў дэталях касьцюмы каралевы і герцагіні – усё гэта хараство стварыў народны мастак Беларусі, вядомы сцэнограф Барыс Герлаван.

Такім чынам, рэпертуар Тэатра музычнай камедыі папоўніўся яшчэ адным творам беларускага кампазітара. Гэта зьява сама па сабе радасная – нашы кампазітары няшмат пішуць для музычнага тэатра. Будзем спадзявацца, што У. Кандрусевіч і надалей будзе падтрымліваць творчы кантакт з гэтым тэатрам.