Егіпецкая феерыя? Не толькі... (Таццяна Мушынская, "Мастацтва", 29.07.2016)

Егіпецкая феерыя? Не толькі...

Балет "Клеапатра" ў Беларускім музычным тэатры

Трап­ля­еш на чар­го­вую прэс-кан­фе­рэн­цыю пе­рад прэ­м’е­рай. Па­ста­но­вач­ная бры­га­да шчы­ра дзя­куе кі­раў­ніц­тву тэ­атра. Кі­раў­ніц­тва на ўсе ла­ды хва­ліць па­ста­ноў­шчы­каў. А яны раз­ам і па­асоб­ку — вы­ка­наў­цаў. Мо нас ча­кае сус­трэ­ча з сап­раў­дным шэ­дэў­рам? Сам спек­такль та­кія эмо­цыі звы­чай­на зні­жае або на­ват зніш­чае.

Што ў но­вай "Кле­апат­ры" вар­тае і пры­ваб­нае? Ад­ра­зу за­ўва­жу: тэ­атр зра­біў твор, на які бу­дзе ха­дзіць пуб­лі­ка. Склад­ні­кі па­пу­ляр­нас­ці — эфек­тная на­зва, вод­гул­ле да­ўняй ста­ра­жыт­на­егі­пец­кай і рым­скай гіс­то­рыі. Лю­боў­ная інтры­га, за­гад­ка­васць і ха­рыз­ма­тыч­насць асо­бы егі­пец­кай ца­ры­цы, яе ста­сун­кі з Цэ­за­рам і Мар­кам Анто­ні­ем. Гле­да­ча ва­біць экзо­ты­ка. Усход­нія тан­цы за­ўжды пры­над­ныя. І та­му, што яны апры­ёры пра­сяк­ну­ты эра­тыч­нас­цю. І та­му, што кас­цю­мы зваб­лі­ва бліш­чаць і ззя­юць.

Пер­шая сцэ­на ба­ле­та ро­біць ура­жан­не. Егі­пет. Га­ра­чае па­вет­ра, мро­іва. За­гад­ка­вы Усход. Аляк­сан­дра Ра­коў­ская тан­цуе ца­ры­цу, артыс­тка надзвы­чай эфек­тная — вы­со­кая, стром­кая. У яе вы­раз­ная плас­ты­ка, пры­го­жыя ру­кі, гор­дая па­ста­ва. У та­кой ге­ра­іні сап­раў­ды ад­чу­ва­еш за­гад­ка­васць, та­ямні­цу, вя­лі­кую жа­но­чую пры­ваб­насць. Кан­траст па­між сціп­лай і мі­лай дзяў­чы­най, якую я ба­чы­ла на прэс-кан­фе­рэн­цыі, і ўла­дар­най, ра­ка­вой ца­ры­цай, што па­ўста­ла ў спек­так­лі, моц­ны. Цяж­ка па­ве­рыць, але для Аляк­сан­дры гэ­та пер­шая вя­ду­чая парт­ыя.

Воб­раз Цэ­за­ра (Сяр­гей Глух) не та­кі раз­на­стай­ны, ге­рой до­сыць ста­тыч­ны. Ве­ліч­ны і за­ка­ха­ны. Час­цей хо­дзіць, чым тан­цуе. Ба­гац­ця фар­баў, ха­рэ­агра­фіч­ных і акцёр­скіх, ві­да­воч­на не стае. Марк Анто­ній (Ці­ма­фей Вай­тке­віч) шмат у чым кан­трас­туе з Цэ­за­рам. Ён бо­льш ма­ла­ды. Ку­ча­ра­вы, азар­тны і сла­ва­лю­бі­вы. Тан­цоў­шчык тэх­ніч­ны, вір­ту­озныя ва­ры­яцыі вы­кон­вае лёг­ка і ня­зму­ша­на.

Да ста­ноў­чых ба­коў но­вай "Кле­апат­ры" я б ад­нес­ла і раз­на­стай­насць тан­ца­ва­ль­ных ме­ло­дый і рыт­маў. Яны да­стат­ко­ва доб­ра кла­дуц­ца на ву­ха, пад іх лёг­ка тан­ца­ваць. Тым бо­льш што ў спек­так­лі ха­пае пер­са­на­жаў. Шмат у ба­ле­це вы­раз­ных і яркіх кас­цю­маў (мас­тач­ка Іна­ра Асла­на­ва). Што да сцэ­наг­ра­фіі, дык у егі­пец­кіх эпі­зо­дах яна бо­льш аб­агу­ле­ная і пе­ра­ка­наў­чая, у сцэ­нах Ры­ма ёсць ілюс­тра­цый­насць.

Ця­пер не­ка­то­рыя сур’ёзныя за­ўва­гі. Пер­шая — на­конт му­зы­кі і парт­ыту­ры. На прэс-кан­фе­рэн­цыі Ад­ам Мур­зіч, мас­тац­кі кі­раў­нік тэ­атра, на­га­даў, што "Кле­апат­ра" — чац­вёр­ты пра­ект Му­зыч­на­га, у якім актыў­на ўдзе­ль­ні­ча­юць май­стры з Азер­бай­джа­на. Ра­ней­шыя спек­так­лі — гэ­та ба­лет "Ты­ся­ча і ад­на ноч", му­зыч­ная ка­ме­дыя "Вя­се­ль­ны кір­маш", мю­зікл для дзя­цей "Пры­го­ды Кая і Гер­ды". Пры­чым у апош­нім му­зы­ка на­ле­жа­ла якраз Гя­ль­сят Шай­ду­ла­вай.

Уво­гу­ле тэ­атр мае пра­ва звяр­тац­ца да яко­га за­ўгод­на кам­па­зі­та­ра і па­ста­ноў­шчы­ка. Але ў двух вя­до­мых бе­ла­рус­кіх твор­цаў — Вя­час­ла­ва Ку­зня­цо­ва і Сяр­гея Бе­ль­цю­ко­ва — ёсць га­то­выя парт­ыту­ры ба­ле­таў з та­кой са­май на­звай — "Кле­апат­ра". Му­зы­ку пер­ша­га пла­на­ва­ла­ся ўва­со­біць у На­цы­яна­ль­ным тэ­атры опе­ры і ба­ле­та. Сла­ву­ты Вя­час­лаў Оку­неў на­ват зра­біў эскі­зы сцэ­наг­ра­фіі, і яны ўраж­ва­юць амаль кас­міч­ным раз­ма­хам. Але што­сь­ці не скла­ла­ся. Ві­да­воч­на, у дзвюх труп роз­ны ко­ль­кас­ны склад, маг­чы­мас­ці і, шчы­ра ска­жам, роз­ны бю­джэт. Але за­дам ры­та­рыч­нае пы­тан­не: ці вар­та за­каз­ваць му­зы­ку аўта­ру з іншай кра­іны, ка­лі ёсць дзве га­то­выя парт­ыту­ры той жа на­звы ў бе­ла­рус­кіх кам­па­зі­та­раў?

Мне за­пя­рэ­чаць: маў­ляў, Гя­ль­сят Шай­ду­ла­ва, ро­дам з Ба­ку, з ад­у­ка­цы­яй, на­бы­тай у Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі (фар­тэ­пі­яна і кам­па­зі­цыя), маг­чы­ма, лепш ад­чу­вае псі­ха­ло­гію егіп­цян­кі Кле­апат­ры. Тым бо­льш у яе шмат ка­мер­ных і сім­фа­ніч­ных са­чы­нен­няў. Як свед­чыць усю­ды­існы Інтэр­нэт, Шай­ду­ла­ва пі­ша пес­ні для рас­ій­скай эстра­ды, у яе ёсць во­пыт му­зыч­на­га су­пра­ва­джэн­ня на­ва­год­ніх шоу ў мас­коў­скім ком­плек­се "Алім­пій­скі", ёй на­ле­жыць му­зы­ка на­ва­год­ня­га шоу "Та­му што зі­ма — гэ­та здо­ра­ва" і ля­до­ва­га прад­стаў­лен­ня "Па шчу­чы­ным за­га­дзе". А яшчэ Гя­ль­сят — аўтар­ка мю­зік­лаў "Снеж­ная ка­ра­ле­ва" і "Са­ла­вей-раз­бой­нік", ува­соб­ле­ных су­мес­на Мас­коў­скім тэ­атрам эстра­ды і Ака­дэ­мі­яй дзі­ця­ча­га мю­зік­ла.

Ды спра­ва ў тым, што спа­да­ры­ня Шай­ду­ла­ва пі­са­ла то­ль­кі кла­вір (да­клад­ней, да­сы­ла­ла ў Мінск мед­ыя­фай­лы, з які­мі пра­ца­ва­ла ба­лет­май­стар­ка Мед­ына Алі­ева). А аркес­троў­ку му­зы­кі ра­біў, як сцвяр­джае сайт тэ­атра, "вы­дат­ны мас­коў­скі аран­жы­роў­шчык, за­слу­жа­ны артыст Рас­іі Мі­ха­іл Фа­дзе­еў". Не маю ні­чо­га су­праць яго як твор­цы. Ду­маю, ча­ла­век ён да­стат­ко­ва во­пыт­ны, мае густ. У но­вай "Кле­апат­ры" ха­пае эпі­зо­даў (асаб­лі­ва лі­рыч­на-ду­этных, ка­мер­ных), ад­мет­на і ці­ка­ва аркес­тра­ва­ных. Але ха­пае (асаб­лі­ва ў ва­енна-ма­са­вых і ку­ль­мі­на­цый­ных сцэ­нах) пра­змер­на­га ўжы­ван­ня мед­ных і ба­ра­ба­наў. Тут, на маю дум­ку, густ яму здра­джвае. Бо пад­ыход — чым грам­чэй, тым лепш — пры­дат­ны для эстра­ды, але не для спек­так­ля ў ака­дэ­міч­ным тэ­атры.

Кам­па­зі­тар, які не мо­жа на­пі­саць аркес­троў­ку ўлас­на­га ба­ле­та?! Як ка­жуць, "шок — гэ­та па-на­ша­му"! Ча­му? Ве­ра­год­на, рэдка гэтым за­ймаў­ся. Не ўяў­ляю сі­ту­ацыю, каб хто-не­будзь з вуч­няў Яўге­на Гле­ба­ва або Дзміт­рыя Смо­льс­ка­га, на­пі­саў­шы кла­вір ба­ле­та, па­чаў шу­каць аркес­троў­шчы­ка ці аран­жы­роў­шчы­ка. На­ша му­зыч­ная гра­мад­скасць аб­ві­на­ва­ці­ла б яго ў не­пра­фе­сій­нас­ці, спа­пя­лі­ла б гне­вам і аб­урэн­нем. З яго б кпі­лі і здзе­ка­ва­лі­ся.

Што да ха­рэ­агра­фіі. Без­умоў­на, па­ста­ноў­шчы­ца Мед­ына Алі­ева шмат ду­ма­ла над яркім і эфек­тным ува­саб­лен­нем му­зы­кі. Шу­ка­ла і пе­ра­бі­ра­ла вы­яўлен­чыя кры­ні­цы (фрэс­кі, на­сцен­ныя рос­пі­сы), каб знай­сці для Кле­апат­ры, двух за­ка­ха­ных у яе муж­чын, а так­са­ма эпі­за­дыч­ных ге­ро­яў ды шмат­лі­ка­га кар­дэ­ба­ле­ту ад­па­вед­ную плас­тыч­ную мо­ву. Спа­лу­чыць, умоў­на ка­жу­чы, та­нец на­род­ны з кла­січ­ным. Але тыя ж рос­пі­сы і фрэс­кі ня­мыя, не­ру­хо­мыя. Та­му трэ­ба бы­ло шмат да­дум­ваць. У мно­гіх эпі­зо­дах гэ­та атры­ма­ла­ся. Пры­ваб­лі­ва­юць ха­рэ­агра­фіч­ным ма­люн­кам ду­эты, да­стат­ко­ва скла­да­ныя, з раз­на­стай­най лек­сі­кай і вір­ту­озны­мі пад­трым­ка­мі. Роз­ныя па тэм­па­рыт­му, ма­люн­ку шмат­лі­кія тан­цы ў егі­пец­кіх сцэ­нах. Так што з фан­та­зі­яй у Мед­ыны Алі­евай усё ў па­ра­дку.

Уво­гу­ле ства­ра­ль­ні­кі спек­так­ля пра­па­на­ва­лі до­сыць ка­мер­нае ра­шэн­не сю­жэ­та. Маг­чы­ма, яно аб­умоў­ле­на тым, што тру­па кла­січ­на­га ба­ле­та ў ка­лек­ты­ве не­вя­лі­кая, скла­дае то­ль­кі 35 ча­ла­век. І артыс­там, за­ня­тым у эпі­за­дыч­ных ро­лях, да­во­дзіц­ца не­адной­чы пе­ра­апра­нац­ца. А ка­лі за­глы­біц­ца ў струк­ту­ру па­ста­ноў­кі, яе дра­ма­тур­гію, дык за­ўва­жа­юцца не­пра­ду­ма­ныя мо­ман­ты і пэў­ныя хі­бы. У вы­ні­ку якіх, ня­хай не крыў­ду­юць ства­ра­ль­ні­кі "Кле­апат­ры", ба­лет ча­сам успры­ма­ецца як яркі, вы­на­ход­лі­вы кан­цэрт на тэ­мы егі­пец­ка­га тан­ца.

Мяр­кую, над ліб­рэ­та пра­ца­ва­лі раз­ам кам­па­зі­тар і ба­лет­май­стар. Але ка­лі за­ду­мац­ца: які кан­флікт пра­хо­дзіць праз увесь спек­такль? Су­тык­нен­не мед­ыта­тыў­на­га, на­іўна-гар­ма­ніч­на­га Егіп­та і ва­яўні­ча-агрэ­сіў­на­га Ры­ма? Дык Ры­ма ў па­ста­ноў­цы надзвы­чай ма­ла, ён пры­сут­ні­чае ў ад­ной кар­ці­не. Кле­апат­ра зма­га­ецца з бра­там і сяс­трой, што прэ­тэн­ду­юць на ўла­ду? Ды яна до­сыць хут­ка са сва­яка­мі рас­праў­ля­ецца. Пра­ўда, з да­па­мо­гай Цэ­за­ра.

Рым не­за­да­во­ле­ны па­во­дзі­на­мі Анто­нія? Але той сю­жэт­ны па­ва­рот уз­ні­кае то­ль­кі ў фі­на­ле 2-й дзеі. Эпі­зо­ды мож­на бы­ло вы­ра­шыць праз эфек­тную сцэ­ну біт­вы. А то вы­ні­кае, што вой­ска ў Анто­нія, які за­ймаў­ся вы­ключ­на ба­ля­мі і лю­бош­ча­мі, не за­ста­ло­ся. Яго, эфек­тна­га пры­га­жу­на і сла­ву­та­га па­лка­вод­ца, ло­вяць два рым­скія ле­гі­яне­ры, як не­йка­га, пра­бач­це, дроб­на­га зло­дзея. Мне зда­ецца, што гэ­та "жа­но­чае" ўяў­лен­не пра вай­ну. Атры­ма­ла­ся не тра­ге­дыя, а амаль "вай­нуш­ка". У той жа час сцэ­на смер­ці Цэ­за­ра вы­ра­ша­на да­стат­ко­ва пе­ра­ка­наў­ча — і ме­на­ві­та праз та­нец.

За­сму­чае аб­са­лют­нае пад­абен­ства мі­зан­сцэн пад­час зна­ёмства ца­ры­цы з пер­шым і дру­гім ге­ро­ямі. Аб­одва пры­хо­дзяць у роз­ны час за­ва­ёўваць Егі­пет. Кож­ны ба­чыць Кле­апат­ру, спы­ня­ецца, слу­пя­нее. Да­лей па­чы­на­ецца раз­гор­ну­тае лю­боў­нае ад­ажыа. Па­сля смер­ці Анто­нія ца­ры­ца, вя­до­ма, у ад­чаі. Але ў на­ступ­най сцэ­не (эпі­лог, по­гляд праз га­ды і ста­год­дзі) спа­кой­на ўзмах­вае за­ла­ціс­ты­мі кры­ла­мі. Чы­тай: пе­ра­тва­ры­ла­ся ў ле­ген­ду.

Да­дам, што адзен­не ле­гі­яне­раў Цэ­за­ра і Анто­нія ду­жа на­гад­вае сцэ­ніч­ныя кас­цю­мы ба­ле­та "Спар­так", які быў па­стаў­ле­ны яшчэ ў 1956-м ба­лет­май­страм Ле­ані­дам Якаб­со­нам. Для та­го, хто гэ­та ве­дае, эле­мент арха­ікі бяс­спрэч­ны. Але, мяр­кую, не­ка­то­рыя эпі­зо­ды ба­ле­та мож­на змя­ніць і ўдас­ка­на­ліць.

Склад­ва­ецца ўра­жан­не, ні­бы но­вы спек­такль шмат у чым раз­лі­ча­ны на гле­да­ча, які не мае вя­лі­ка­га дос­ве­ду ў мас­тац­тве. Што ён ні ўба­чыць, тое і бу­дзе ўспры­маць як ад­крыц­цё. Га­лоў­нае, каб на сцэ­не ўсё ззя­ла і зі­ха­це­ла! Па­мя­таю вы­дат­ную па­ста­ноў­ку Вах­тан­гаў­ска­га тэ­атра, які па­каз­ваў у Мін­ску шэк­спі­раў­скую тра­ге­дыю "Анто­ній і Кле­апат­ра". У га­лоў­ных ро­лях бы­лі Мі­ха­іл Уль­янаў і Юлія Ба­ры­са­ва. Па­мя­таю ба­лет "Анто­ній і Кле­апат­ра" (му­зы­ка Эду­арда Ла­за­ра­ва, ха­рэ­агра­фія Іга­ра Чар­ны­шо­ва) і эстон­скую ба­ле­ры­ну Кае Кырб у парт­ыі егі­пец­кай ца­ры­цы. Гэ­та быў, пра­бач­це, зу­сім іншы ўзро­вень. А хто не ба­чыў сла­ву­ты гіс­та­рыч­ны фі­льм "Кле­апат­ра" з Элі­за­бет Тэй­лар і Ры­чар­дам Бёр­та­нам?! Зра­зу­ме­ла, па­ра­ўноў­ваць аме­ры­кан­скую стуж­ку, якая ме­ла бю­джэт у 44 мі­ль­ёны до­ла­раў, і маг­чы­мас­ці на­ша­га Му­зыч­на­га тэ­атра не вар­та і на­ват не­ка­рэк­тна. Але па­ра­ўнан­ні мас­тац­кія, сю­жэт­ныя і воб­раз­ныя на­прош­ва­юцца са­мі. Ад іх ні­ку­ды не дзе­неш­ся.

Та­кім чы­нам, ура­жан­ні ад но­вай ба­лет­най "Кле­апат­ры" роз­ныя. Але су­це­шу кі­раў­ніц­тва тэ­атра: для гле­да­ча аб­са­лют­на не істот­на, як на­пі­ша кры­тык, доб­ра­зыч­лі­ва ці пры­дзір­лі­ва. Гля­дач да­вя­рае вы­ключ­на мер­ка­ван­ням зна­ёмых і са­ра­фан­на­му ра­дыё. Но­вае, яркае? По­йдзем і пра­га­ла­су­ем руб­лём. У бе­ла­рус­кім тэ­атры ўво­гу­ле (і Му­зыч­ным тэ­атры ў пры­ват­нас­ці) ка­са, бы­вае, пе­ра­ма­гае вы­со­кае мас­тац­тва. Не­вы­пад­ко­ва вы­дат­ныя спек­так­лі "Ме­фіс­та" або "Два­нац­цаць крэс­лаў" на афі­шы надоў­га не за­трым­аліся. З мно­гіх пры­чын. А вось ві­зу­аль­на яркая, але раз­ам з тым надзі­ва по­шлая "Бла­кіт­ная ка­мея" (ча­го вар­ты адзін то­ль­кі ра­док з арыі Ка­ця­ры­ны ІІ — "За­чем нуж­ны муж­чи­ны? Есть раз­ные при­чи­ны!") ака­за­ла­ся на пра­ця­гу мно­гіх се­зо­наў най­бо­льш за­пат­ра­ба­ва­най па­ста­ноў­кай. На яе прад­аюц­ца са­мыя да­ра­гія квіт­кі. "Ка­мея" кор­міць.

Вось у та­кіх умо­вах існуе су­час­ны тэ­атр. Гля­дач у пе­ра­важ­най боль­шас­ці хо­ча, каб яго за­баў­ля­лі і ве­ся­лі­лі. Каб ён пе­ра­клю­чыў­ся, ад­па­чыў ад на­пру­жа­най, над­акуч­лі­вай ці сум­най пра­цы. Інакш ка­жу­чы, ня­хай жы­ве рэ­лакс! Ён быў, ён ёсць і ён бу­дзе...

Таттяна Мушынская
Мастацтва. – 2016. – 29 ліп.