Забыты раман, адноўлены музыкай (Зоя Матусевіч, "Літаратура і Мастацтва" №5, 07.02.2020)

Забыты раман, адноўлены музыкай

Вядома, што рэпертуар Беларускага музычнага тэатра ў многім пераклікаецца з рэпертуарам музычных тэатраў Расіі. І гэта заканамерна, асабліва ў дачыненні да класічнай аперэты і савецкай музычнай камедыі. На гэтым фоне для нас асаблівую важкасць набываюць арыгінальныя творы айчынных кампазітараў, большасць з якіх заснаваны на нацыянальнай тэматыцы, што робіць такія пастаноўкі адметнымі сярод іншых. Але пры гэтым тэатр скіраваны на пошук неардынарных твораў самых розных аўтараў – пажадана такіх, якіх няма ў рэпертуарнай афішы іншых тэатраў. 

І галоўнаму рэжысёру нашага музычнага тэатра Міхаілу Кавальчыку ў гэтым сэнсе пашанцавала: яшчэ ў 1990-я гады, у перыяд працы ў Стаўрапольскім тэатры аперэты, яму зусім выпадкова трапіў ў рукі клавір мюзікла "Яўрэйскае шчасце", напісаны кампазітарам Веніямінам Баснерам у садружнасці з лібрэтыстам Барысам Рацэрам. Пазнаёміўшыся з гэтым матэрыялам, Міхаіл Станіслававіч адразу ім "захварэў", але па розных прычынах да пастаноўкі спектакля справа тады не дайшла. А ў мінулым годзе, калі Міхаіл Кавальчык быў запрошаны на пастаноўку аперэты "Марыца" ў тэатр, якім раней кіраваў, ён знайшоў у тэатральнай бібліятэцы той клавір і прывёз яго ў Мінск. "Дакладна ведаю, што сёння ні ў адным з музычных тэатраў Расіі спектакль "Яўрэйскае шчасце" не ідзе, і я з асаблівым задавальненнем вазьмуся за яго пастаноўку у нас", – адзначыў тады Міхаіл Станіслававіч.

Аўтараў гэтага твора прадстаўляць не трэба. Веніямін Баснер вядомы шырокай аўдыторыі перш за ўсё як кампазітар-песеннік. Дастаткова назваць яго песню "Берёзовый сок" на вершы Міхаіла Матусоўскага, якую так задушэўна выконваў ансамбль "Песняры". Але творчасць гэтага кампазітара вызначаецца шматграннасцю. Ён вельмі шмат пісаў для кіно (большасць яго папулярных песень прыйшло з кінастужак), а таксама для музычнага тэатра. Мюзікл "Яўрэйскае шчасце", які стаў яго апошнім творам, быў напісаны ў 1994 годзе. 

Пісьменнік, драматург і паэт Барыс Рацэр працаваў з многімі вядомымі кампазітарамі і рэжысёрамі, з’яўляўся аўтарам пьес і лібрэта для шматлікіх тэатральных пастановак. Лібрэта да мюзікла "Яўрэйскае шчасце" напісана ім па раману амерыканскага пісьменніка Давіда Фрыдмана "Мендель Маранц". Імя гэтага аўтара, таксама як і яго твор, сёння практычна невядомы ні ў нас, ні ў Расіі. Дакладней кажучы – забыты. А між тым у 20-х гадах мінулага стагоддзя ў маладой Краіне Саветаў названы раман быў надзвычай папулярны. І толькі на рубяжы ХХ–ХХІ стагоддзяў тэатральныя дзеячы і даследчыкі літаратуры зноў пачалі праяўляць да яго цікавасць, выяўляючы пры гэтым шмат нечаканых нюансаў.

Напрыклад, доўгі час заставалася загадкавай асоба перакладчыка "Менделя Маранца" на рускую мову. Вядома было толькі яго імя – Пётр Ахрыменка, – якое ўказвалася ў чатырох выпусках кніжнай серыі "Библиотека "Огонёк" за 1926 год, дзе друкавалі апавяданні Давіда Фрыдмана пра яўрэя-эмігранта. Гэтыя выпускі суправаджаліся адпаведнай зноскай: "С рукописи автора перевёл П. Охрименко", і іх тыраж складаў 15000 экземпляраў. Аднак мяркуючы па таму, з якой хуткасцю разыходзіўся кожны чарговы выпуск, рэальнае кола чытачоў было значна шырэйшым. Цікава, што ў Нью-Ёрку "Mendel Marantz" выйшаў у тым жа 1926 годзе, прычым ілюстрацыі да гэтага выдання былі выкарыстаны і ў выпусках "Библиотеки "Огонька", але без ніякіх спасылак.

Усе апавяданні, што ўвайшлі ў раман, былі аб’яднаны скразным сюжэтам і ў іх фігураваў адзін і той жа галоўны герой – бедны яўрэй Мендэль Маранц, які, дзякуючы сваёй вынаходлівасці, нечакана разбагацеў, а потым так жа нечакана збяднеў, але зусім аб гэтым не гараваў, бо растраціў увесь свой капітал свядома, зыходзячы з высокіх памкненняў. Гэты герой вызначаўся характэрным яўрэйскім  гумарам, самаіроніяй і жыццёвай мудрасцю і вельмі нагадваў Менахем-Мендэля і іншых персанажаў з вядомых твораў Шолам Алейхема. Відавочна, што Давід Фрыдман з’яўляўся вялікім прыхільнікам і паслядоўнікам творчасці гэтага вялікага майстра. 

Як адзначаюць даследчыкі, раман "Мендель Маранц" у многім аўтабіяграфічны. Яго аўтар быў сынам палітэмігрантаў з Румыніі і добра ведаў асяроддзе яўрэяў-эмігрантаў. Але няма дакладных сведчанняў аб тым, якім чынам рукапіс аўтара трапіў у рукі перакладчыка Пятра Ахрыменкі. 

Затое пра яго ёсць іншыя цікавыя звесткі. Так, ён быў сацыял-дэмакратам і адначасова апалагетам вучэння Льва Талстога. Прымаў удзел у рэвалюцыі 1905 года, пасля чаго быў вымушаны ўцякаць у Амерыку. Церпячы там нястачу, Ахрыменка звяртаецца да Талстога з просьбай паспрыяць ў пошуках работы. І Леў Мікалаевіч пры дапамозе рэкамендацыйнага пісьма дапамог яму ўладкавацца на адзін з электратэхнічных заводаў Эдысона, які таксама быў гарачым прыхільнікам яго творчасці і вучэння. Але праз некаторы час Ахрыменка вяртаецца ў Расію, працуе перакладчыкам у канторы амерыканскай кампаніі і іншых месцах, а пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі аказваецца ў Маскве. У 1919 годзе, напярэдадні другой гадавіны рэвалюцыі, Ахрыменка прыносіць у рэдакцыю газеты "Правда" свой пераклад рэвалюцыйных вершаў Эдварда Карпентэра "Англия, восстань!", і член рэдкалегіі Марыя Ільінічна Ульянава ставіць іх у святочны нумар, побач з артыкулам Леніна. А ў хуткім часе Ахрыменка звяртаецца ў высокія дзяржаўныя інстанцыі  з уласнаручным пісьмом ад Леніна: "Очень прошу устроить помощь –  одежду, квартиру, продовольствие подателю, тов. Петру Охрименко…" І ўжо ў наступным годзе ён уладкоўваецца на пасаду перакладчыка ў аддзел друку Камінтэрна. На працягу 20–30 гадоў у яго перакладах выходзяць творы Джэка Лондана, Марка Твэна, Эрнэста Хэмінгуэя і іншых вядомых аўтараў. Членам Саюза пісьменнікаў СССР Ахрыменка стаў з моманту яго заснавання ў 1934 годзе. 

Даследчыкі мяркуюць, што рукапіс Давіда Фрыдмана Ахрыменка атрымаў па пошце. Аб гэтым сведчыць іх перапіска і нараканні аўтара, што ніякага ганарару за пераклад свайго твора ён не атрымаў і яго недаўменне тым, што выдавецтва краіны, якая дэманструе сваю прыхільнасць да інтэлектуальных каштоўнасцей, настолькі ігнаруе аўтарскія правы. Сам жа Ахрыменка ў аўтабіяграфіі адзначаў, што пасля публікацыі ў выпусках серыі "Библиотека "Огонёк" раман "Мендель Маранц" выйшаў асобным выданнем. І ён зрабіў яго інсцэніроўку, якая ішла ў маскоўскім летнім тэатры "Эрмітаж" (што можна лічыць пачаткам сцэнічнага жыцця гэтага твора). А ў другой палове 20-х гадоў гэта інсцэніроўка з Леанідам Уцёсавым у галоўнай ролі была пастаўлена ў ленінградскім Свабодным тэатры.

Наступны этап сцэнічнага ўвасаблення "Менделя Маранца" ўжо звязаны са стварэннем ў 1994 годзе мюзікла Веніяміна Баснера на лібрэта Барыса Рацэра. У тым жа годдзе ў Санкт-Пецярбургу быў заснаваны яўрэйскі музычна-драматычны тэатр "Сімха", мастацкім кіраўніком якога стаў Баснер. На першым прадстаўленні спектакля кампазітар сам іграў у аркестры на скрыпцы. Але праз два гады Веніямін Яфімавіч пайшоў з жыцця, і тэатр без свайго мастацкага кіраўніка хутка распаўся. 

Такім чынам, пастаноўку Міхаіла Кавальчыка ў Беларускім музычным тэатры можна лічыць своеасаблівай эстафетай, перанятай ад стваральнікаў мюзікла "Яўрэйскае шчасце". Як адзначае дырыжор-пастаноўшчык спектакля Юрый Галяс, пры першым знаёмстве з клавірам ён дакладна не мог сказаць, да якога жанру гэты твор адносіцца. Па большасці музычных нумароў ён нагадвае амерыканскі мюзікл, а па задушэўнасці лірычнасці – музычную камедыю. І пры гэтым музыка, надзвычай тонкая і гібкая, уся пранізана яўрэйскім каларытам. Дырыжор-пастаноўшчык сам рабіў аркестроўку, выкарыстоўваючы меншы склад аркестра, бо яўрэйская музыка не патрабуе моцнага гучання. 

А што датычыць лібрэта, то рэжысёр-пастаноўшчык не скараціў і не перарабіў у ім ні аднаго радка (у нашы дні выпадак не з самых частых). Але тут абавязкова трэба адзначыць майстэрства Барыса Рацэра, які сумеў інсцэніраваць даволі аб’ёмны празаічны твор, захаваўшы яго ідэю, змест і каларыт. У пэўным сэнсе гэтаму спрыяла кампазіцыйная пабудова рамана, які складаецца з асобных апавяданняў-эпізодаў (лічы – асобных сцэн), што раскрываюць розныя грані вобраза Мендэля Маранца. Таму ў спектаклі, таксама як і ў рамане, не назіраецца паслядоўнага развіцця сюжэту. Але Рацэр прыдумаў хітры ход: для сувязі паміж сабой асобных сцэн ён у тэкст лібрэта увёў вобраз вулічнага музыканта-апавядальніка, які адначасова з’яўляецца і ўдзельнікам, і каментатарам падзей. А калі уважліва прыслухацца да слоў гэтага персанажа, то ў ім можна ўгадаць і вобраз самога аўтара. 

Назваць рэалістычным гэты твор не выпадае. Ён нагадвае своесаблівую прытчу-казку, падобную на праўду. Яго галоўны герой Мендэль Маранц "по профессии – механик, по своим склонностям – изобретатель, по природе – мыслитель". І аўтар удакладняе: "а по привычкам – философ и деятельный лентяй". Зэльда, жонка Мендэля, ніяк не магла прымусіць яго знайсці работу, і пайшла працаваць сама, усклаўшы на мужа ўсе хатнія абавязкі і догляд за дзецьмі. У выніку ён вынайшаў складаны камбінаваны прыбор для хатняй гаспадаркі, які мые посуд, падлогу і бялізну. І на гэтым разбагацеў. Аўтар надзяліў свайго героя яшчэ і здольнасцю да філасофскіх абагульненняў, таму на працягу ўсяго спектакля з яго вуснаў злятаюць яркія афарызмы: "Что такое жизнь? Театр. Разные цены, но одно зрелище; Что такое любовь? Солнце. Ты можешь получить его даром, но не можешь купить…" Па словах рэжысёра-пастаноўшчыка, на гэту няпростую ролю было складана падабраць акцёра, але ўрэшце усе сышліся на тым, што вобраз Мендэля здольны годна ўвасобіць заслужаны артыст Беларусі Віктар Цыркуновіч. У вобразе вечна заклапочанай жонкі Мендэля выступіла Кацярына Дзегцярова, якая выконвае такую ж ролю ў мюзікле Алега Хадоскі "Шолам алейхем! Мір вам, людзі!" (таксама пастаўлены Міхаілам Кавальчыкам).

З усёй кучы дзяцей Мендэля і Зэльды ў спектаклі фігурыруе іх старэйшая дачка Сара, для якой маці дзе толькі можна вышуквае жаніха. У выкананні Вікторыі Жбанковай-Стрыганковай гэта яўрэйская дзяўчына выглядае даволі смелай і незалежнай: сама паступае ва універсітэт, сама знаходзіць сабе мужа… Але напачатку яна паддаецца на ўгаворы маці і згаджаецца пазнаёміцца з завідным жаніхом, сынам банкіра, якому бацька паставіў ультыматум: альбо працаваць, альбо жаніцца на багатай! На справе банкірскі сынок аказаўся вельмі забітым і закамплексаваным, які больш за ўсё на свеце баяўся жанчын. Выканаўца гэтай ролі Мікалай Русецкі здолеў стварыць па-сапраўднаму камічны вобраз, напоўнены яркімі рысамі амаль дзіцячай непасрэднасці. Зусім іншым – разумным, сур’ёзным і абаяльным – выглядае Мільтан, за якога Сара выходзіць замуж па ўзаемнаму каханню. Напачатку ён паўстае перад бацькамі Сары ў трох іпастасях: адваката, зубнога ўрача і ветэрынара (так яго прадстаўлялі розныя сваты). Але гэта – калізіі камедыі становішчаў, якая разыгрываецца па ініцыятыве іншых персанажаў. На самай жа справе Мільтан ў многім падобны на Мендэля – такі ж мысліцель і вынаходнік. Гэты вобраз, у адрозненне ад іншых, далёка не адназначны, і яго вельмі годна ўвасобіў Арцём Хамічонак.

Сярод іншых персанажаў сваёй яркай характарнасцю выдзяляецца брат Зэльды Бернард, які лічыць сябе бывалым маклерам і вялікім камбінатарам, хоть на самай справе ні адна з яго камбінацый не завяршаецца здзелкай. Бернард, падобна Мендэлю, любіць выказвацца афарызмамі, але ўсе яны – парадаксальныя: "Я такой человек, если да, то – да! А если нет, то – почему?" Гэта роля не з лёгкіх, але Яўгеній Ермакоў спраўляецца з ёю лёгка і нязмушана. 

Вобраз музыканта-апавядальніка стаіць нібыта асобна ад іншых, але без яго дзеянне не было б такім цэласным і зразумелым. У гэтай ролі вельмі пераканаўча выглядае Дзяніс Нямцоў, непасрэдна і даходліва даводзячы да гледача ўсю глыбіню аўтарскай думкі.

У цэлым спектакль вызначаецца сваёй жывасцю і дынамічнасцю. Акрамя сольных нумароў і дуэтаў галоўных герояў, у ім шмат прыгожых вакальных ансамбляў, змешаных песенна-танцавальных нумароў і разгорнутых масавых сцэн. Адразу звяртае на сябе ўвагу арыгінальнасць пластыкі і харэаграфіі спектакля. Балетмайстар-пастаноўшчык Юлія Міхайлава, якая нядаўна прайшла стажыроўку ў брадвейскім танцавальным цэнтры, прадэманстравала сваё уменне спалучыць яўрэйскую нацыянальную пластыку з джазавай тэхнікай і прыўнесці ў пастаноўку стыльны струмень сучаснасці. 

Зоя МАТУСЕВІЧ
Літаратура і Мастацтва №5, с. 15. - 2020. - 7 лют.